Autor i (njegovo) delo: ko se skriva u čijoj senci?

Autor i (njegovo) delo: ko se skriva u čijoj senci?
Skica za budući esej; nekoliko opaski povodom teksta Marjorie Boulton (Sekelj gulaš od različitih uspomena, u Tibor Sekelj – Sličnosti i razlike, Subotica, 2012) gde ona portretiše Tibora Sekelja
Đorđe Dragojlović (Friendship) Nisu retki autori koji zastupaju mišljenje da najbolji glumci uvek, u svakoj ulozi, predstavljaju isključivo i nikog drugog do – samog sebe. Šta više, podvlače kako upravo to, ta njihova sposobnost stvara od njih glumce bez premca te da bez te moći, uvek predstavljati samog sebe, ni jedan glumac ne može zaista biti dobar. Naravno, to ne znači da sve njihove uloge liče jedna na drugu poput jaja jajetu: reč je o njihovoj sposobnosti da, oblačeći se u lik osobe koju predstavljaju, unose svoj karakter i osobnost, koje mi prepoznajemo. Ako se setimo samo nekih istaknutih glumaca, kao što su, recimo, Humphrey Bogart, Elizabeth Taylor, Greta Garbo, Gregory Peck, Anthony Quinn, ili, iz naše okoline, Pavle Vujisić, Zoran Radmilović, Milena Dravić, Rade Šerbedžija, Latinovics Zoltán, čini se da su u pravu oni koji zastupaju to stanovište.
Naravno, nikako se ne može reći kako je opisani odnos između ličnosti glumca i karaktera uloge koju on ili ona predstavlja upravo taj i nikako drugačiji – dovoljno je u tom smislu navesti nimalo kraću listu jednako dobrih, ili, zavisno od nečijeg ličnog mišljenja, još boljih glumaca…
Nikada neće biti pronađena formula koja će jasno i nedvosmisleno opisati odnos ličnosti autora i njegovog ili njenog dela, bez obzira na činjenicu da izvestan uticaj nedvosmisleno postoji, bez obzira na vrstu umetnosti ili kategoriju bilo kog kreativnog rada.
Stvarno je pitanje možemo li mi objektivno, naučno zasnovano istražiti i vrednovati nečije životno delo, ne poznajući biografiju autora? Verovatno ne, jer uvek postoje detalji iz sfere privatnosti koji su uticali na delo autora, odnosno inverzno, često dela, reakcija javnosti na njih imaju povratno dejstvo na njegov ili njen privatni život.
Ljubazan, prijateljski nastrojen, druželjubiv, spreman da pomogne i u beznačajnim stvarim, često vešt diplomata, imao je vlastitih problema sa dubljim odnosima među ljudima. Tome je delom verovatno doprineo ekstremno tragičan aspekt njegove porodične prošlosti, o čemu mi je pričao prilikom nekog puta avionom. Verujem da je za ozbiljne, stvarno intimne odnose imao neka ograničenja, protiv kojih se nije želeo boriti. Kao da je, stalno kritikujući, branio sebe. Čini se da nije mogao mirno podnositi univerzalnu nesavršenost svega ljudskog. Sve dok neki odnos ne bi zapretio da se produbi, mogao je biti vrlo šarmantan; u društvu je uveseljavao, bio fascinantan, zabavan, piše Marjorie Boulton u svom Sekelj gulašu...
Prepoznajemo li u ovim rečenicama nekadašnjeg predsednika našeg Društva? Tibora Sekelja? Usudio bih se reći da je njegova dugogodišnja prijateljica, koja je, kako vidimo, imala izuzetnu priliku da od samog Tibora čuje ponešto iz njegove porodične istorije, u samo nekoliko redova uspela začuđujuće tačno opisati njegov karakter. Njegovu ličost.
Jer on je, zaista, veoma retko govorio o svojoj porodičnoj istoriji. Poznavao sam ga i sarađivali smo od 1972. godine do njegovog odlaska s ovog sveta, u najvećem delu tog perioda bili smo u veoma dobrim odnosima, nekoliko puta smo satima i satima putovali zajedno… Iz čitavog tog perioda, nešto dužeg od jedne i po decenije, sećam se samo dve prilike kada je rekao nešto iz svoje privatne prošlosti. Svojevremeno smo razgovarali u njegovom stanu i on mi je pokazao knjigu, na čijoj se unutrašnjoj naslovnici nalazila beleška, sa imenom izvesne gospođe. Ništa ne razmišljajući, reklo bi se naivno, upitao sam ko je ona. Moja supruga, odgovorio je, kada sam vratio knjigu. Bez i jedne reči više.
Tada nisam ni znao da je ikada bio oženjen. Pitao sam kasnije Milana Maluševa o tome, koji je bio u prijateljskim odnosima sa Tiborom, od kog sam saznao da Sekelj ima i sina, da njegova bivša supruga živi u Njujorku, te da je porodica Malušev u kontaktu sa njom. Nije mi mnogo rekao o njoj, a nekoliko godina kasnije rekao mi je da su izgubili kontakt sa njom i da više ne zna gde je ona.
Maluševu možemo zahvaliti drugu priliku kada je Tibor govorio o svom privatnom životu. Dogodilo se to u nekadašnjem sedištu Društva: nakon nekog sastanka ostalo je nas nekoliko, Tibor, Milan, ako se dobro sećam i Ljuba Grabarević, ja, te još neko, kog se više ne sećam. Milan je pitao nešto, ne sećam se više šta, a Tibor je, odgovarajući, počeo pričati... Sećanja su krhka, ali sam siguran da je on veoma malo rekao o bilo kome, ili određenom događaju, govorio je uglavnom o svojim osećanjima tokom putovanja, doživljajima... I ništa, ni reči, nikakvih aluzija, naznaka, o svojoj familji – izuzev jednog podatka: da on zaista ima sina, o kom veoma malo zna.
Zašto pominjem ta sećanja? Čvrto sam ubeđen, da čitav život bilo kog autora, njegova ili njena životna iskustva utiču na njihovo stvaralaštvo. Ne može se, naravno, na osnovu toga interpretirati njihovo delo, ali sve to, na neki nesaznatljiv način, utiče na njega. Setite se samo verovatno najznačajnijeg Tiborovog dela u tom smislu, Skice za autobiografiju, uvodnog poglavlja knjige Na tragu doživljaja: pročitavši Skicu, imate utisak da mnogo znate o Tiborovom životu, ali – u stvari, osim priče koja okupira maštu, ostajete bez gotovo i jednog preciznog detalja, bez dohvatljivog sadržaja... Čak i kao skica, nedovoljno za (auto)biografski članak, ako i zaboravimo da je reč o književnom tekstu.
Celo moje detinjstvo je iluzija, iluzija kojom se hrani moja imaginacija. I kako sam o toj temi „ranih jada” napisao dve-tri knjige, sada mi se čini da je svako svođenje te imaginacije na takozvane biografske činjenice – redukcionizam. Život se, znam, ne može svesti na knjige; ali se ni knjige ne mogu svesti na život. Kako sam svoje detinjstvo dao u nekoj lirskoj, jedinstvenoj i konačnoj formi, ta je forma postala sastavnim delom mog detinjstva, jedino moje detinjstvo. I ja sam sad i sam jedva u stanju da napravim razliku između te dve iluzije, između životne i književne istine; one se prožimaju u tolikoj meri da tu povući jasnu granicu jedva da je mogućno, rekao je 1987. godine u intervjuu za časopis Gradac Danilo Kiš.
Premda u intervjuu on ustrajno, tvrdoglavo, menjajući forme, koristeći različite argumente govori o svom opiranju svakovrsnim „manjinskim” literaturama, svakom književnom getu, feminističkom, homoseksualnom, židovskom, koje, ako postoje dominantni predznaci, on vidi kao aspekte redukcionizma, Kiš istovremeno – i na istom mestu – kaže i sledeće:
Činjenice koje navodite od primordijalnog su značaja. Bez tog ambigviteta porekla, bez te „uznemirujuće različitosti” što je donosi jevrejstvo i bez nedaća svog ratnog detinjstva, bez sumnje, ne bih postao pisac.
Evo reči poznatog književnika, koje na neki način potvrđuju ono što sam već pomenuo: čitav život, sa svim njegovim aspektima, doživljajima, iskustvima, utiče na delo kreativne ličnosti. Govoreći o Sekelju tokom predstavljanja knjige Tibor Sekelj – Sličnosti i razlike u Gradskoj biblioteci u Subotici u septembru 2012. godine, književnik Milovan Miković je ovako obrazložio svoj stav:
Što nam u tom kontekstu znači iskustvo Tibora Sekelja, njegovo djelo i zaostavština? Njegova spisateljska i ljudska sudbina... U slučaju Tibora Sekelja, dužni smo izraditi pouzdanu i iscrpnu bio-bibliografiju , a također ga životopisno i putopisno uspostaviti kao osobu i stvaratelja. I premda je, svojedobno, već ponešto pripremnih poslova odrađeno u tom smjeru, u okrilju tjednika „Subotičke novine” i tu skoro u časopisu „Rukovet”, to nije dovoljno. U tom kontekstu trebamo se, među ostalim, zapitati čitamo li mi svi istog Tibora Sekelja? Usudio bih se reći; vjerojatno ne...
Utoliko i s parafrazom Sekeljeve tvrdnje da se svugdje u svijetu osjeća kao kod kuće, valja biti oprezan, makar nam se činila privlačnom. Jer možda ima u njoj i neizrečenih, zamućenih, natruha o nasilju i zlu koje je iznudilo njegov, i odlazak tolikih drugih, i možda se, iza toga krije nikad izgovorena spoznaja o trpljenju, prikrivena samozatajnom gordošću, zbog čega se možda, ipak, nigdje na svijetu nije mogao osjećati – kao kod kuće! Osim samo baš kod kuće. U podneblju gdje je ponikao. A to, ipak, nije svugdje u svijetu. Tu bi mogao biti i dio odgovora, zašto se u stanovitom trenutku odlučuje za Suboticu… I ukoliko bi se ova slutnja pokazala osnovanom i utemeljenom, otvorila bi prostor za nova promišljanja. I upotpunio bi se registar osjećanja.... Razumije se, Sekelju ne bismo trebali, a ni smjeli, pripisati one stvari o kojima nije imao uobličenu, artikuliranu i izraženu vlastitu svijest, budući da o ponečemu što se nas danas dotiče, on nije imao potrebu razmišljati i određivati se, niti govoriti i pisati. Potrebni su nam, dakle, oprez i odgovornost.
I kolikogod bili hvale vrijedni do sada provedeni pokušaji ocrtavanja Sekeljeve osobe i ostavštine, iz motrišta obilježavanja stote obljetnice njegova rođenja, možemo ustvrditi: presudno važnim će se pokazati, vjerojatno, njegov tekst, što će reći pjesme, pripovijetke, romani i putopisi, uz prijevode i publicistiku, jer se u njima zrcale i sva druga njegova stajališta, zalaganja i umijeća. Iz tih se razloga na izradi iscrpnog i objektivnog prikaza životnog puta, književnog profila i kritičkog sumjeravanja pisanog djela Tibora Sekelja, podosta još mora uraditi, da se najprije poslože svi potrebni preduvjeti, kako bi se ubaštinjenje moglo provesti kritički i znanstveno utemeljeno .
U jesen 2012. godine, razmenjujući informacije o mogućim novim dokumentima o životu i delu Tibora Sekelja, jedan od mojih dopisnih prijatelja izrazio je mišljenje kako mi ne trebamo, nemamo ni pravo govoriti o činjenicama i temama iz privatnog života Sekelja, o kojima ni on sam, osim retkih izuzetaka, nije ni govorio, ni pisao. Verovatno poznanici, saradnici ili prijatelji Tibora imaju pravo na to. Ali, istraživači njegovog životnog dela nikako i nikada nemaju to pravo – upravo suprotno, njihov je zadatak, njihova je obaveza, iskopati svaki dostupni dokument, sve više ili manje važne činjenice, bez čijeg poznavanja nikada ne bismo mogli imati kritički pogled na njegovo delo, bez čijeg poznavanja ocena njegove ostavštine nikada neće imati pravu vrednost...

La aŭtoro kaj la verko: kiu estas en kies spegulo?
Skizo por iama eseo; kelkaj rimarkoj rilate tekston de Marjorie Boulton (Sekelj gulaŝo de diversaj memoroj, en Tibor Sekelj – Simileco kaj diverseco, Subotica, 2012) en kiu ŝi portretas Tibor Sekelj
Đorđe Dragojlović (Friendship) Pluraj aŭtoroj asertas, ke la plej bonaj aktoroj ĉiam, en ĉiuj siaj roloj, prezentas nure kaj ekskluzive sin mem. Eĉ plie, ili kutimas diri ke ĝuste tio, tiu ilia kapablo formas el ili eksterordinare bonajn aktorojn, kaj ke sen la kapablo prezenti ĉiam sin mem neniu aktoro povas esti vere bona. Nature, tio ne signifas ke ĉiuj iliaj roloj similas unu al la aliaj kiel ovo al ovo: temas pri ilia kapablo ke, vestiĝante sin en personon kiun prezentas, enportas en ĝin sian karakteron kaj personecon, kiun ni rekonas. Se ni rememoras kelkajn elstarajn aktorojn, kiel Humphrey Bogart, Elizabeth Taylor, Greta Garbo, Gregory Peck, Anthony Quinn, aŭ, el nia ĉirkaŭaĵo, Pavle Vujisić, Zoran Radmilović, Milena Dravić, Rade Šerbedžija, Latinovics Zoltán, ŝajnas ke pravas aŭtoroj kiuj aprobas tiun starpunkton.
Tamen, neniel eblas diri ke la priskribita ligo inter la personeco de la aktoro kaj karaktero de la rolo kiun li aŭ ŝi prezentas estas ĝuste tia kaj nenia alia – kaj por tio sufiĉus nombri ne pli mallongan liston de same bonaj, aŭ eĉ, depende de ĉies persona gusto, pli bonaj aktoroj...
Neniam estos elpensita formulo kiu klare kaj unuece priskribus la rilaton inter la personeco de aŭtoro kaj liaj aŭ ŝiaj verkoj, malgraŭ la fakto ke iuspeca influo sendube ekzistas, sendepende de la speco de la arto aŭ kategorio de iu ajna kreiva laboro.
La vera demando estas ĉu ni povas objektive, science fondite esplori kaj valorigi ies
vivo-verkon, ne konante la biografion de la aŭtoro? Verŝajne ne, ĉar ĉiam ekzistas detaloj en la sfero de privateco kiuj influis la verkon de la aŭtoro, kaj inverse, ofte la verkoj, publika reago al ili, reŝutas al lia aŭ ŝia privata vivo.
Afabla, amikema, societema, pri minoraj aferoj helpema, ofte lerte diplomatia, li havis siajn problemojn pri la pli profundaj homaj rilatoj. Pri tio verŝajne parte kulpis ekstreme tragika aspekto de lia familia pasinteco; tion li iam flug-pase menciis al mi. Mi kredas, ke por seriozaj, vere intimaj rilatoj li havis limojn, kontraŭ kiuj li ne volis barakti; li kvazaŭ protektus sin, per granda kritikemo; ŝajnis, ke li ne povis pacience toleri la universalan neperfektecon de ĉiu homo. Sed ĝis ia rilato minacis profundecon, li povis esti ege ĉarma; kaj societe li estis fascina, amuza, ĝojiga, skribas Marjorie Boulton en sia Sekelj gulaŝo...
Ĉu ni rekonas en tiuj linioj eksan prezidanton de nia societo? Tibor Sekelj? Mi kuraĝus diri, ke lia longjara amikino, kiu, kiel ni vidas, havis la esceptan okazon aŭskulti de Tibor mem ion el lia pasinteco, sukcesis en nur kelkaj linioj mirige precize priskribi lian karakteron. Lian personecon.
Ĉar li, vere, nur escepte parolis pri sia familia historio. Mi konis lin kaj kunlaboris kun li de 1972-a ĝis lia forpaso, en plejparto de tiu periodo ni estis en tre bonaj rilatoj, kelkfoje vojaĝis komune dum horoj kaj horoj... Kaj el tuta tiu periodo, dum unu kaj duono da jardeko, mi memoras nur du okazojn, kiam li diris ion el sia privata pasinteco. Foje ni en lia loĝejo interparolis, kaj li montris al mi iun libron, sur kies ena titolpaĝo estis enskribo, kun nomo de iu virino. Kalkulante pri nenio, mi preskaŭ naive demandis kiu ŝi estas? Mia edzino, venis la respondo kiam mi redonis la libron. Kaj eĉ ne vorto pli.
Tiam mi eĉ ne sciis ke li iam ajn estis edziĝinta. Demandante poste Milan Malušev pri tio, kiu estis en amikaj rilatoj kun Sekelj, mi eksciic ke Sekelj eĉ havas filon, ke lia eksa edzino vivas en New York, kaj ke la familio de Malušev havas kontakton kun ŝi. Li malmulton diris pri ŝi, kaj plurajn jarojn poste li diris ke ili perdis la kontakton, kaj ne plu scias kie ŝi estas. Ĝuste al Malušev oni povas danki la duan okazon kiam Tibor parolis pri sia privata vivo. Estis tio en nia malnova societejo: post ia kunveno restis ni kelkaj , Tibor, Milan, se mi bone memoras Ljubo Grabarević, mi, kaj ankoraŭ iu, kiun mi ne memoras. Milan demandis ion, mi jam ne scias kion, kaj Tibor, responde, komencis paroli... La memoroj estas fragilaj, tamen mi certas ke li malmulton diris pri iu ajn persono, aŭ difinita okazintaĵo, parolante plejparte ĝenerale pri liaj sentoj dum vojaĝoj, aventuroj... Kaj nenion, eĉ ne aludante, pri sia familio – krom ununura fakto: ke li vere havas filon, pri kiu li bedaŭrinde scias nenion.
Kial mi elvokas tiujn rememorojn? Mi estas forte konvinkita, ke la tuta vivo de iu ajn aŭtoro, liaj aŭ ŝiaj propraj vivo-spetoj, influas la verkon. Oni ja ne povas surbaze de tio interpreti la verkojn, sed ĉio tio, en iu nedifinebla senco, influas ilin. Memoru nur pri la certe plej grava verko de Tibor tiurilate, la Skizon por aŭtobiografio, la enkondukan ĉapitron de la libro Mondo de travivaĵoj: traleginte la Skizon, oni havas senton multon scii pri la vivo de Tibor, sed – vere, krom interesokapta rakonto, vi restas sen preskaŭ ia ajn preciza detalo, sen palpeblaj donitaĵoj, firmaj elirpunktoj... Eĉ por skizo, malmultas por (aŭto)biografia teksto, malgraŭ la fakto ke ĝi estas literatura rakonto.
La tuta mia infanaĝo estas iluzio, iluzio per kio nutriĝas mia imago... Ŝajnas al mi ke ĉiuspeca dekonduko de tiu imago al tielnomataj biografiaj donitaĵoj signifas reduktadon. La vivon, mi scias, ne eblas redukti al libroj, sed ankaŭ la librojn oni ne povas redukti al la vivo. Mian infanaĝon mi donis en iuspeca lirika, unueca kaj finita formo, kaj tiu formo estiĝis integra parto de mia infanaĝo, mia unika infanaĝo. Kaj nun eĉ mi mem apenaŭ kapablas diveni la diferencon inter tiuj du iluzioj, inter la viva kaj la literatura iluzio: ili tiom interplektiĝas, ke fari klaran limon inter ili estas preskaŭ neeble, diris en 1987-a jaro en intervjuo al la revuo Gradac Danilo Kiš.
Kvankam en la intervjuo li persiste, obstine, ŝanĝante formojn, per diversaj argumentoj parolas pri sia rezistemo al ĉiuspecaj „malplimultaj” literaturoj, al ĉiuj beletraj getoj, feminismaj, homoseksualismaj, judecaj, kiujn, se estas dominantaj antaŭsignoj, li vidas kiel aspektojn de redukcionismo, Kiš samtempe – kaj samloke – diras ankaŭ jenon:
La faktoj kiujn vi citas havas la esencon, pratempan signifon. Sen tiu ambigueco de mia deveno, sen tiu „ĝeniga diverseco” kiun alportas la judeco kaj sen malfeliĉoj de mia milita infanaĝo mi, sendube, ne estiĝus verkisto.
Jen la vortoj de fama verkisto, iusence atestantaj tion kion mi jam diris: la tuta vivo, kun ĉiuj ĝiaj faktoj, travivaĵoj, spertoj, influas la verkon de la kreiva persono. Parolante pri Sekelj dum la prezento de la libro Tibor Sekelj – Simileco kaj diverseco, en la Urba biblioteko en Subotica en septembro 2012-a, verkisto Milovan Miković jene eksplikis lian starpunkton:
Kion sigifas por ni la sperto de Tibor Sekelj, lia verko kaj heredaĵo? Lia verkista kaj homa sorto... Rilate Tibor Sekelj, ni estas devigataj ellabori fidindan kaj detalan bio-bibliografion, kaj samtempe vivografie kaj vojaĝpriskribe restitui lin kiel personon kaj kreanton. Kaj, kvankam siatempe parto de iaj preparlaboroj jam estas farita, sub ŝirmo de semajngazeto Subotičke novine kaj antaŭ ne longe en la revuo Rukovet, tio neniel sufiĉas. Inter ĉio, ni devas en tiu kunteksto demandi sin, ĉu ni ĉiuj legas la saman Tibor Sekelj? Mi kuraĝus diri: ŝajne ne... Tial ni devas esti singardemaj ankaŭ kun la parafrazo de la Sekelja eldiro, ke li ĉie en la mondo sentas sin kiel hejme, eĉ se ĝi plaĉas al ni. Ĉar eble en ĝi estas ankaŭ nediritaj, malklaraj, sedimentaj pecetoj pri la perforto kaj malbono kiuj elpremis lian, kaj foriron de multaj aliaj, kaj eble malantaŭ ĝi kaŝiĝas la neniam eldirita konscio pri suferado, kamuflita intima fiereco, pro kio, eble, tamen, nenie en la mondo li povis sin senti – kiel hejme! Krom, ĝuste – nur hejme. En regiono el kiu li devenas. Kaj, tio, tamen ne estas ĉie en la mondo. Ĉi tie povus esti ankaŭ respondo kial li en certa momento elektis Subotica... Kaj, se tiu ĉi antaŭsento estiĝus fondita kaj pravigita, ĝi malfermus spacon por la novaj pripensadoj. Kaj la registro de la sentoj estiĝus pli kompleta... Memkompreneble, ni nek devas, nek ni darfas al Sekelj atribui tion pri kio li ne havis ĉirkaŭigitan, klare priskribitan kaj esprimitan propran konscion, ĉar pri pluraj aferoj kiuj nin hodiaŭ rilatas li havis nenian bezonon pensi kaj deklari sin, nek paroli kaj skribi pri ili. Ni bezonas, sekve, singardemon kaj respondecon.
Kaj kiom ajn laŭdindaj povas esti la ĝisnunaj provoj priskribi la personecon kaj heredaĵon de Sekelj, el la aspekto de la markado de la centjara datreveno de lia naskiĝo, ni povas aserti: decide grava estos, probable, lia teksto, nome la poemoj, noveloj, romanoj kaj vojaĝlibroj, ankaŭ tradukoj kaj publicistaj verkoj, ĉar en ili respeguliĝas ĉiuj liaj aliaj sintenoj, aspiroj kaj konoj. Tial je preparo de ju pli kompleta kaj objektiva priskribo de la vivovojo, verkista profilo kaj kritika mezurado de la skribita verko de Tibor Sekelj oni devos ankoraŭ multe labori, unue pretigi ĉiujn bezonatajn antaŭkondiĉojn, por ke la pritakson de la heredaĵo estu eble kritike kaj science fondite plenumi.
En aŭtuno de la 2012-a jaro, interŝanĝante informojn pri eventualaj novaj dokumentoj pri la vivo kaj verko de Tibor Sekelj, unu el inter miaj korepondantoj eksplikis la starpunkton ke ni ne devas, nek ni rajtas paroli pri faktoj kaj temoj el la privata vivo de Sekelj, pri kiuj li mem, kun ege raraj esceptoj, nek parolis, nek skribis. Verŝajne ni, kiel konatuloj, kunlaborantoj aŭ amikoj de Tibor rajtas tiel konduti. Sed, la esplorantoj de lia vivoverko neniel kaj neniam havos tiun rajton – eĉ kontraŭe, estas ilia tasko, ilia devo, elfosi ĉiujn akireblajn dokumentojn, ĉiujn pli aŭ malpli gravajn faktojn, sen kies kono ni neniam povos havi kritikan prilumon de lia verko, sen kies kono la pritakso de lia heredaĵo neniam estos bone pritaksita...
••••••
Tekst je deo projekta
Tibor Sekelj - Magija sličnosti i razlika
koji je sufinansirao Pokrajinski sekretarijat za kulturu, javno informisanje i odnose sa verskim zajednicama
Prilozi odražavaju stavove njihovih autora, a ne nužno i stavove redakcije ili Pokrajinskog sekretarijata