03.11.2022.

Šta nama danas znači Tibor Sekelj

Šta nama danas znači Tibor Sekelj

Viktorija Simon Vuletić (Story) Iako se i danas smatra da je Tibor Sekelj jedan od najprevođenijih pisaca bivše Jugoslavije, zagrebački pisac i filozof Juraj Bubalo u jednom svom osvrtu na njegovo delo vrlo tačno rezimira odnos današnjih država prema Sekeljevom književnom opusu: Zadivljeni, čitali smo Kroz brazilske prašume, Oluja na Aconcuagui, U zemlji Indijanaca, Gde civilizacija prestaje, Nepal otvara vrata, Karavana prijateljstva, Kumevava – sin prašume, Na tragu doživljaja, Padma – mala plesačica, Temudžin – dečak stepe, Djeca širom svijeta, Odapni strelu put zvezda. Dvadesetak godina kasnije moramo se zapitati: gdje su danas ti naslovi? Tko ih čita? Mlađa generacija jedva ga poznaje po imenu, a kamoli djelu: njegove se knjige kod nas više ne tiskaju (u Srbiji je posljednje desetljeće više puta pretiskan njegov glasoviti omladinski roman Kumevava), a na knjižničnim policama – jedinom mjestu gdje se još mogu pronaći, po svoj prilici u neutralnom uvezu – odgurnute su iza novijih putopisnih naslova, dok poneki knjižničari i sami pretpostavljaju da su otpisane. (Bubalo 2014).

Kako se desilo da nekadašnja jugoslovenska javnost takoreći potpuno skrajne čoveka koji je još decenijama bio živo prisutan, poznat, omiljen, takoreći legendaran kao svetski putnik, istraživač, putopisac čije su reportaže redovno objavljivali mnogi popularni nedeljnici poput Ilustrovane politike, nakon smrti i kao pisac i kao istraživač bude prepušten potpunom zaboravu u intelektualnim krugovima nekadašnje domovine? Po rečima Juraja Bubala razlog takvog zanemarivanja lika i dela je to što se „zemlja koja ga je cijenila kao svog najvećeg živućeg istraživača, istraživača starog kova, raspala, svijet kakav je opisivao u svojim knjigama i filmovima prestajao je postojati, kozmopolitske humanističke ideje sadržane u njima izgubile su se u svijetu rastrganom neslogom, a nadnacionalni, neutralni međunarodni jezik u koji je vjerovao i za koji se kao najprevođeniji esperantski pisac zalagao izašao je iz mode ne ispunivši svoju misiju u svijetu kojim je zavladao engleski.” (Bubalo 2019).

Stoga ovaj rad predstavlja skroman pokušaj da se životno delo Tibora Sekelja otrgne od zaborava, iako se ovom prilikom nećemo baviti njegovim doprinosom muzeologiji u koju je na osnovu svog višedecenijskog iskustva uneo za to vreme vrlo savremene naučne poglede i doprineo novom shvaćanju svrhe postojanja muzeja kao mesta učenja i prenošenja ideja, nego ćemo težište rada staviti na jedno od njegovih poslednjih velikih putovanja, na ekpediciju na Papua Novu Gvineju, koje na samom početku putopisa poetično opisuje kao ostrvo čija je „zelena boja duboka, tamna, patetična, puna gneva i bunta, zatvorena i odbojna. To je krik džungle na dan postanka sveta. Nova Gvineja.” (Sekelj 2019:9). Knjiga koja nam je poslužila za upoznavanje Sekeljevog načina terenskog istraživanja i etnografskih zapisa pisana je u Subotici, a objavljena je prvi put 1978. godine u prevodu na mađarski (A pápuák szigetén), zatim 2016. godine na esperantu (La Papua taglibro), a nakon toga 2019. i na hrvatskom. Kako Vikipedija navodi, Tibora Sekelja je „Jugoslovenska radio televizija 1970. godine poslala u Australiju, Novi Zeland i Novu Gvineju gde je boravio ukupno šest meseci i gde je došla do izražaja njegova neverovatna socijalna inteligencija, koja je čak bila iznad lakoće s kojom je usvajao domorodačke jezike” (Tibor Sekelj 2022). Osim što je bio istraživač i poliglota, Sekelj je istovremeno bio i snimatelj, režiser i majstor svetla i zvuka, a te veštine su mu pomogle da finansira svoja putovanja. Tako je nastala i petodelna serija „Putovanja Tibora Sekelja” u kojoj su dve epizode bile posvećene upravo Papua Novoj Gvineji i koje su sedamdesetih godina prikazivane na jugoslovenskim televizijama.

Lakoća sa kojom Sekelj komunicirao sa visokim zvaničnicima zemlje, ali i sa domorocima koji ranije jedva da su videli Evropljanina, primetna je i u pitkom, autobiografskom pisanju beleški od kojih je kasnije sastavio svoj brevijar papuanskih dnevničkih zapisa. Na samom početku putopisa Sekelj navodi osnovne podatke o ličnostima koje su među prvima otkrivale i istraživale „Ilha dos Papuas” ili ostrvo čupavaca, kako ih je nazvao Portugalac Horhe de Meneses. Dnevnik takđe otkriva da je po samo dolasku u glavni grad Port Morisbi kao televizijski snimatelj smešten u ložu, da bi iz blizine mogao da posmatra čuveni domorodački festival pesama i igara pod nazivom sing-sing. Sekelj detaljno opisuje zvaničnu ceremoniju na kojoj je bio prisutan i princ Filip kao najviši predstavnik britanske vlasti, budući da je Nova Gvineja i danas Unitarna parlamentarna monarhija kojom vlada engleska kraljica. Singsing je istovremeno bio prilika da jednom godišnje mnogobrojna plemena Nove Gvineje na jednom mestu predstave svoje jedinstvene tradicionalne nošnje, običaje, pa čak i jezike, kojih prema sajtu „Ethnologue - Jezici sveta” ima čak 839 živih u celoj državi (Ethnologue 2017). Na tom svečanom defileu Sekelj je izbliza ovekovečio skup koji je prvi put održan 1957. godine, a koji je novogvinejska vlada kreirala s ciljem da jednom godišnje na istom mestu okupi tradicionalno neprijateljska plemena. Ideja je bila da festival sing-sing pokaže svu različitost i živopisnost domorodačkih plemena i time doprinese integraciji stanovništva i jačanju državnog patriotizma. Da je projekat u potpunosti uspeo dokazuje svake godine sve veći broj državnih zvaničnika, kao i domaćih i stranih turista prisutnih na ovom jedinstvenom događaju na kojem učestvuje sve veći broj plemena, kojih po državnim podacima ima oko 800. Jedan deo Sekeljevog snimljenog materijala danas je u posedu Gradskog muzeja Subotice.

Prvi Sekeljevi utisci o Port Morisbiju, glavnom gradu Papue Nove Gvineje, o širokim bulevarima, evropski obučenim ljudima na ulici i urbanizovanim četvrtima sa prodavnicama svetskih brendova, govore o zemlji koja već uveliko gazi utabanim stazama današnje globalne civilizacije. U vezi toga ne treba smetnuti s uma da je Sekelj po sopstvenom kazivanju svestan da ga na Novoj Gvineji ne očekuje nikakva misterija koju treba otkriti, budući da su mu preko literature poznata putovanja prethodnika koji su na ostrvo doplovili u herojska vremena, kada je još sve bilo nepoznato i neizvesno, prepuno nepredvidljivih opasnosti i iznenađenja.

Tibor Sekelj je Papuanski dnevnik pisao u Subotici, nekoliko godina nakon povratka sa Nove Gvineje i u vreme kada je bio zaposlen kao direktor Gradskog muzeja. Pisanje knjige, po sopstvenom kazivanju, završava u februaru 1976. godine, pet meseci nakon što je Papua Nova Gvineja stekla svoju političku nezavisnost. Poslednje poglavlje dnevnika posvetio je mladoj državi sa željom da savlada sve teškoće koje joj predstoje u izgradnji sopstvenog puta, a na kome joj više ni jedan antropolog ne može biti od pomoći. Sekelj je bio bolno svestan svih kriza sa kojima će se Novogvinejci suočavati u budućnosti, od ekonomskih i identitetskih do drastične materijalne i civilizacijske nejednakosti stanovništva, koje će u kratkom vremenskom periodu neminovno dovesti do sukoba i porasta kriminala. Sekelj već u to vreme pominje svršene učenike bez posla, sela bez lekara, predela bez puteva i korupciju koja izjeda sistem. Piše i o problemima koje kolonijalizam ostavlja za sobom, pominjući usput i rudnik bakra na Pangui, koji će kasnije postati ozloglašen zbog zagađivanja prirodnih resursa, o nadi pojedinih političara da je sve te probleme moguće prevazići, ako nova školovana generacija posveti život razvoju zemlje. Sekelj piše u vreme kada država Jugoslavija, koju je svuda po svetu s ponosom predstavljao, živi poslednju deceniju svoje nesvrstane, antikolonijalističke stvarnosti, da bi se samo par godina nakon njegove smrti urušila, zatrpavši novonastalom mržnjom, beskrupuloznom tajkunizacijom, korupcijom i ratnim zločinima ideju kosmopolitizma i bratstva među narodima na kojima je do tada počivala, a u koje je Sekelj tako iskreno, takoreći naivno verovao.

Tibor Sekelj svakako nije jedini predstavnik nekadašnje jugosloslovenske intelektualne javnosti koga je „nova stvarnost” potpuno skrajnula, međutim, njegov značaj za studije antropologije i buduće antropologe na ovim prostorima ne sme da bude zanemaren. Posebno danas kada neokolonijalizam prisutan u Srbiji povlači mnoge analogije sa zemljama poput Papua Nove Gvineje. S obzirom na činjenicu da je u poslednje dve godine problem budućih rudnika po Srbiji, poput Rio Tintovog rudnika litijuma, izazvao opravdanu pobunu stanovništva i oštri komentar direktora nevladine organizacije „Kreni promeni” Save Manojlovića povodom skorašnjeg otvaranja rudnika, da Srbija nije Papua Nova Gvineja, postavlja se pitanje da li smo mi danas ponovo na razvojnom putu zemlje koja nije još naučila da štiti svoje vitalne interese. Kako u šali reče jedan moj prijatelj inspirisan Manojlovićevom izjavom: „Mi smo Papua Stara Gvineja”. U svetlu svega navedenog nemam nikakvih iluzija da antropologija i antropolozi mogu da imaju neki značajan upliv na sveukupnu stvarnost, međutim, poučni primeri velikih istraživača koji su iz iskrenih i plemenitih pobuda pokušavali da budu medijatori između „kolonijalne uprave” i „domorodaca”, ma koliko tragikomično zvučalo danas u 21. veku, jeste trnoviti put predviđen samo za najhrabrije. To je valjda i najvažnija poruka intelektualne zaostavštine Tibora Sekelja.

Tekst je deo obimne, do sada neobjavljene studije Imaginarno putovanje na Papua Novu Gvineju sa Tiborom Sekeljem – Komparativna analiza etnografskih zapisa; objavljujemo ga sa dozvolom autorke, Viktorije Šimon Vuletić, etnologa-antropologa, muzejskog savetnika iz Subotice
••••••
Tekst je deo projekta
Tibor Sekelj - Magija sličnosti i razlika
koji je sufinansirao Pokrajinski sekretarijat za kulturu, javno informisanje i odnose sa verskim zajednicama
Prilozi odražavaju stavove njihovih autora, a ne nužno i stavove redakcije ili Pokrajinskog sekretarijata